Dzieje cmentarza i ludności żydowskiej w Serocku - kalendarium
XVIII w.
Pierwsi Żydzi osiedlili się w Serocku.
Około 1822 r.
Założenie cmentarza żydowskiego w Serocku według badań dra Sławomira Jakubczaka. Wcześniejsze pochówki serockich Żydów odbywały się w Nasielsku oraz Popowie Kościelnym.
1824 r.
Najstarsza wzmianka o cmentarzu żydowskim w Serocku w opisie granic miasta wykonanym na podstawie wcześniejszych pomiarów. Na tej podstawie w 1828 r. sporządzono mapę Serocka z zaznaczonym cmentarzem żydowskim („Kir.”).
Cmentarz ustanowiony został w oddaleniu od centrum miasta (ze względów sanitarnych) oraz w bliskiej odległości do wody, potrzebnej do rytualnej ablucji.
Lata 1863-1864
Serocka ludność żydowska wspierała powstańców styczniowych.
Koniec XIX w.
W wyniku rozwoju demograficznego ludności żydowskiej w Serocku (1827 r. – 375 osób, 1897 r. – 2054 osoby) cmentarz powiększono do około 1,3 ha.
Lata 1918 – 1939
W okresie międzywojennym ludność żydowska brała aktywny udział w życiu miasta. W Radzie Miejskiej zasiadało 10 członków wspólnoty żydowskiej. Przed wybuchem II wojny światowej ludność żydowska stanowiła prawie połowę mieszkańców Serocka. Na cmentarzu funkcjonował dom przedpogrzebowy oraz stróżówka, o czym wzmiankują źródła. Prawdopodobnie teren był także ogrodzony.
1939 r.
5 września niemieckie lotnictwo zbombardowało kamienicę Jakowa Rozenberga (dziś w tym miejscu znajduje się Dom Handlowy „Wodnik”), w której piwnicy schroniło się około 100 osób pochodzenia żydowskiego – uciekinierów z Nasielska oraz mieszkańców Serocka. Ciała zabitych przeniesiono na cmentarz i tam złożono.
9 września Niemcy wkroczyli do Serocka. Następnego dnia rozpoczęły się represje wobec ludności żydowskiej. Zniszczono księgi, zbezczeszczono synagogę a mężczyzn i chłopców zamknięto w niej.
5 grudnia Niemcy wypędzili wszystkich Żydów znajdujących się w Serocku.
Lata 1939 – 1945
W czasie II wojny światowej Niemcy zdewastowali cmentarz. Macewy wykorzystali do budowy schodów na grodzisko Barbarka i znajdującego się tam tarasu widokowego.
W roku 1944 r. w przeddzień nadejścia frontu wschodniego na cmentarzu wykonano okopy.
1945 r.
Po zakończeniu wojny seroccy Żydzi nie powrócili w do miasta. Część osiedliła się w Łodzi czy Szczecinie a cześć wyemigrowała do USA, Ameryki Południowej lub Izraela.
Lata 60. XX w.
3 sierpnia 1964 r. opublikowano Okólnik Ministra Gospodarki Komunalnej w którym określono, że nieczynne cmentarze żydowskie stanowią mienie opuszczone i przechodzą na własność państwa.
Cmentarz żydowski w Nowym Dworze Mazowieckim zamknięto zarządzeniem Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 24 maja 1962 r. a w Pułtusku – 31 maja 1963 r. W przypadku serockiego cmentarza brak takowej daty.
1971 r.
W Izraelu wydano „Sefer Serotsk” – książkę ze wspomnieniami serockich Żydów.
Lata 70. XX w.
W tym okresie cmentarz znajdował się w granicach Ośrodka Wypoczynkowego „Narew” należącego między innymi do KC PZPR. Na jego terenie znajdowała się strefa rekreacyjna.
1985 r.
Działacze Społecznego Komitetu Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce 31 października wysłali do Naczelnika Miasta i Gminy Serock list, w którym wyrażali zaniepokojenie nad stanem i sytuacjami dziejącymi się z żydowskimi macewami na grodzisku Barbarka. Zaapelowali o ich zabezpieczenie i przeniesienie na cmentarz. Odpowiedź władz miejsko-gminnych nie była zaspokajająca dla członków komitetu. Argumentowano że macewy, jak i same grodzisko, a także i cmentarz znajdują się na terenie prywatnym. Zaproponowano przeniesienie macew na cmentarz żydowski na Bródnie, na co działacze się nie zgodzili.
1989 r.
Nieudana próba wpisania cmentarza żydowskiego do rejestru zabytków. Jako lokalizację cmentarza podano błędnie grodzisko, przez co procedura nie została sfinalizowana.
1990 r.
Ośrodek Wypoczynkowy „Narew”, za sprawą decyzji Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej, przeszedł na własność banku PKO BP.
1992 r.
Z inicjatywy dra Sławomira Jakubczaka oraz władz samorządowych wydobyto z grodziska Barbarka około 30 macew, które przetransportowano i złożono na skraju cmentarza.
2003 r.
Dr Sławomir Jakubczak połączył części wydobytych macew i wykonał dokumentację fotograficzną.
2011 r.
Wojewoda Mazowiecki zwrócił teren cmentarza Gminie Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie. W imieniu gminy żydowskiej terenem zaczęła administrować Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego (FODŻ).
2014 r.
Po koniec 2013 r. zaczęto prowadzić prace na cmentarzu mające na celu zbudowanie lapidarium z 30 macew złożonych w 1992 r. Uroczystość odsłonięcia pomnika miała miejsce 27 sierpnia.
2015 r.
Cmentarz został ogrodzony.
2016 r.
Ukazała się książka Silvio Gutkowskiego „Księga o Serocku. Niezatarte historie” o życiu Żydów w Serocku przed i po 1939 r.
2017 r.
Otwarto Izbę Pamięci i Tradycji Rybackich w Serocku, w której część ekspozycji poświęcona jest ludności żydowskiej Serocka.
2019 r.
5 grudnia, w rocznicę wypędzenia ludności żydowskiej z Serocka, władze samorządowe odsłoniły na Rynku pamiątkową płytę.
2021 r.
W pierwszej połowie października trwały prace porządkowe na cmentarzu. Zostały one zainicjowane i koordynowane przez władze samorządowe. Działanie to zostało dofinasowane ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu w ramach programu Narodowego Centrum Kultury Kultura - interwencje 2021, przyznanych Fundacji Dziedzictwa Kulturowego na działania Koalicji Opiekunów Cmentarzy Żydowskich. Partnerami były: Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego oraz Powiatowy Zespół Szkół Ponadpodstawowych im. Włodzimierza Wolskiego w Serocku. W ramach prac prowadzono wycinkę roślin i gałęzi.
2022 r.
14 czerwca podpisano akt notarialny. Zakończyło to rozpoczętą 28 października 2021 r. wnioskiem Burmistrza Miasta i Gminy Serock do Zarządu Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP (ZGWŻ), za pośrednictwem FODŻ, inicjtywę o nieodpłatne przekazanie cmentarza. 8 lutego 2022 r. Zarząd ZGWŻ wyraził zgodę a sprawa przekazania cmentarza trafiła do rozpatrzenia przez Radę Miejską w Serocku, która 23 lutego podjęła uchwałę w tej sprawie, po której nastąpił proces uzgodnień formalnych, zakończonych podpisaniem aktu notarialnego.
16 listopada Miasto i Gmina Serock otrzymała w ramach umowy o dofinasowanie realizacji operacji pn. „Zagospodarowanie terenu dawnego Cmentarza Żydowskiego w miejscowości Serock i Wierzbica.” Zadanie to było realizowane w ramach poddziałania „Wsparcie na wdrażanie operacji w ramach strategii rozwoju lokalnego kierowanego przez społeczność” w ramach działania „Wsparcie dla rozwoju lokalnego w ramach inicjatywy LEADER” objętego Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014-2020 w zakresie zachowania dziedzictwa lokalnego. Przyznano dofinansowanie w wysokości 95 445,00 zł na: instalacje nagrobków żydowskich odnalezionych na terenie Serocka, renowację ogrodzenia i chodników, wykonanie dojścia (schodów) od strony ścieżki prowadzącej od ul. Retmańskiej.
W grudniu ukazała się publikacja „Serock i okolice. Z dziejów dawnych i najnowszych” z artykułem Krzysztofa Bielawskiego oraz Moniki Tarajko „Cmentarz żydowski w Serocku – specyfika kulturowa, historia i stan zachowania”. Autorzy przedstawili w nim organizację cmentarzy żydowskich, pochówków oraz symboliki na macewach, a także opisali historię cmentarza w Serocku oraz przetłumaczyli inskrypcje na macewach znajdujących się na lapidarium.
2023 r.
W styczniu znaleziono i wydobyto kilkanaście większych i mniejszych fragmentów macew w bliskiej okolicy grodziska.
Pod koniec marca ruszyły prace na cmentarzu. Do połowy lipca: wydobyto i przetransportowano na cmentarz wszystkie znane nam macewy z grodziska Barbarka na cmentarz, oczyszczono, zaimpregnowano i ustawiono nagrobki wzdłuż alejek, zbudowano schody od strony Narwi, naprawiono ogrodzenie.
12 września odbędzie się uroczystość na cmentarzu żydowskim związana z zakończeniem przenoszenia ocalałych macew. Tego też dnia teren cmentarza zostanie otwarty dla zwiedzających.
